“Het fysieke van theater, niet naar een scherm kijken maar naar mensen, dat er iets life voor je neus gebeurt, acteurs die je hoort ademen, die haperen soms, zoekend naar hun tekst, en dat jij mede verantwoordelijk bent, dat als je vergeten bent je telefoon uit te zetten en dat ding afgaat, dat je dan de concentratie verpest, de spanning dat alles in het moment gebeurt, het eerlijke, dat het om menselijke emoties gaat, zonder montage en effecten, het geduld dat je als kijker moet opbrengen, je kan niet zomaar weglopen, als je het stuk niets vindt, dan ga je wel op iets anders letten, hoe iemand beweegt, de klank van een stem, je gaat door je verveling heen, je wordt aandachtig, dat maakt theater bij uitstek het medium van deze tijd,” zegt Liliane Brakema, een van de meest veelbelovende theaterregisseurs van dit moment.

“Vrijwel alles raakt gedigitaliseerd en gaat in razend tempo, het verlangen naar vertraging, verstilling en het fysieke krijgt weer podium.” Ik spreek Liliane thuis in haar appartement in Amsterdam-Oost. We kennen elkaar al een tijdje, ze heeft vorige jaar aan Your Lab meegedaan. Ze nam deel omdat ze goed kon communiceren, of goed naar haar intuïtie kon luisteren, maar nog niet goed tegelijk. Ze wilde weten hoe je die twee combineert en welke krachten er dan vrij komen. Liliane is nu ook een van onze gasttrainers. Met theatertechnieken maakt ze Your Lab-deelnemers bewust van patronen die in de weg zitten om nieuwe stappen te maken. Het toneel als try-out plek om te ontdekken wat nog meer mogelijk is, wat in je lichaam zat dat je nog niet wist.

De Oude Grieken, waar het theaterspel begonnen is, deden het precies zo: het theater was een ritueel, het hoorde bij het dagelijkse leven. Het was de plek waar je kon uitzoeken wat het betekent mens te zien, wat moraliteit is, en hoe je een goed leven kunt leiden. In het Griekse theater had je ook vaak een koor, die al zingend reageerde op acteurs, reflecteerde op emoties en gedachten, waarna het verhaal een andere wending kregen. Een koor gebruikt Liliane niet, maar ze geeft wel het publiek een rol, als reflectie voor de acteurs, en andersom. “Als mijn spelers het toneel opgaan, zeg ik: ‘Het publiek bekijkt je met kritische ogen, je moet ze voortdurend overtuigen. Of, in coronatijd: Het publiek heeft lange tijd geen fysieke nabijheid ervaren, ze hunkeren daar naar.’ Door het publiek een rol te geven wordt het spel groter dan alleen op het podium.”

Liliane begon als actrice, speelde gastrolletjes in soaps en wilde niets liever dan een vaste rol. Tot ze op een prikbord een advertentie zag waarin gevraagd werd om een actrice die mee op tournee wilde naar Israël en de Palestijnse gebieden om over het conflict daar een voorstelling te maken. “Ik was 21. Het was de eerste keer dat ik iets zag en dacht, dit is niet op te lossen. Mensen waren zo verhard in hun standpunt. Maar toen begonnen we met ze te werken, we voerden gesprekken, we filmden en maakten dat materiaal onderdeel van de voorstelling, plots kwam er iets in beweging. Op gevoelsniveau werd er iets van elkaar herkend, mensen gingen echt anders de voorstelling uit. Dat was magisch. Ik vergeet dat nooit meer, welke impact theater kan hebben. Ook op mezelf. Toen ik daar was begon ik kant te kiezen, vond ik dat een partij meer gelijk had dan een ander. Ik kon me daar niet aan onttrekken. Maar als actrice werd ik gevraagd de rol te spelen van iemand die aan de andere kant stond. Dat was heel goed. Vanuit die rol kreeg ik meer begrip voor beide partijen, werd het conflict niet langer zwart-wit maar vermensenlijkt.”

Toen Liliane in Israël speelde werd ze gebeld. “Of ik een vaste rol wilde spelen in Goede Tijden Slechte Tijden, wat ik voorheen heel graag wilde. Maar midden in die ervaring kon ik met volle overtuiging zeggen: Nee, dat wil ik niet.” Ze wilde theater maken en ging de regie opleiding doen, eerst in Maastricht, later in Amsterdam. Geëngageerd maar niet belerend. “Ik wil geen statement maken waarin een duidelijke provocerende stelling wordt uitgedragen, wat je nu veel in het theater ziet. Iets waar je het mee eens of oneens kan zijn. Dat is voor mij als een opiniestuk pootjes geven en op toneel zetten. Ik wil de complexiteit uitdragen, het niet-weten, de innerlijke tegenstrijdigheid die we allemaal kennen. Mijn betrokkenheid bij grote vraagstukken zoals bijvoorbeeld de klimaatverhitting, dat wil ik op mens-niveau uit spelen.” En dat is precies wat Liliane doet in haar laatste productie, Oom Wanja van Tsjechov.

Als jonge theatermaker wilde ze tijdens haar opleiding niet terugvallen op repertoire van oude schrijvers als Tsjechov, ze wilde zelf teksten schrijven, tot een docent haar wees op het werk van de Rus. Die verhalen bleken tijdloos. ”Het is nu ineens hip om met totaal nieuwe verhalen te komen,” zegt Liliane “… maar voor mij zitten in die oude teksten juist prachtige aanknopingspunten voor wat er nu allemaal in de wereld gebeurt.” Toch begon het idee voor Oom Wanja niet bij Tsjechov maar bij een NRC-artikel. “Het artikel ging over een overstroming in de Filipijnen met een beeldvullende foto. Je ziet allemaal mensen die in een gymzaaltje op verschillende stoeltjes zitten. De een kijkt op zijn i-pad, de ander tikt op zijn telefoon, weer anderen zitten te kletsen. Ze zitten tot in hun voeten in het water maar ze gaan gewoon door met hun dingetjes. Ik dacht dat gaat niet alleen over hun maar ook over ons. We weten dat er een klimaatverandering gaande is, wij staan straks ook met onze voeten in het water en toch gaan we gewoon door met onze dingetjes.”

De parallel met Tsjechov kwam snel daarna: “Hij schreef zijn verhalen in een periode dat er een revolutie op komst was. Zijn personages zijn onrustig, er hangt iets in de lucht, maar ze weten niet hoe ze moeten reageren. Ze worden verliefd, maar niet echt, niet zoals bij Shakespeare. De liefde lijkt eerder afleiding te zijn voor hun onrust. Er zit een bestaansvraag in: Kunnen we ons leven nog wel leiden zoals we dat ooit gedaan hebben. Met dat niet-weten, dat ook van nu is, wilde ik werken.”

Oom Wanja gaat over een arts die te gast is op een vervallen landhuis waar een groep mensen langs elkaar heen leeft en er voortdurend onderlinge verwarring is. Liliane maakt van de arts een onhandige profeet die niet de mens maar de mensheid de pols voelt. De vernietiging van de natuur, de klimaatverhitting, hij oreert, maar niemand luistert. De anderen raken verveeld van hem, terwijl het dak van het landhuis langzaam begint te lekken. De arts wordt moedeloos, vraagt zich hardop af hoe de mensheid als die al zou overleven, op deze tijd terug zal kijken: Zullen ze één goed woord voor ons over hebben? Dan lijken de sluizen te breken en dendert het water naar beneden. De personages blijven gewoon doorspelen, net als de telefoontikkende mensen in het nieuwsartikel over de Filipijnen.

Liliane begon met repeteren van het stuk toen de eerste lock down werd afgekondigd: “Ik dacht wat er ook gebeurt, ik wil dat aan dit stuk blijven werken. Ook ik wilde dus gewoon mijn ding blijven doen, terwijl er van alles om me heen gebeurde. Dat bleek bij de acteurs ook zo te zijn, ook zij wilden niets liever dan spelen. Ik dacht, zijn we nou aan het wegvluchten voor de realiteit, willen we ons aan fictie blijven vasthouden, zolang we maar theater kunnen maken?
Dat thema wilde ik als verhaallijn in het stuk verwerken. Maar toen we ermee aan de slag gingen bleek het geen vlucht, maar een reactie op wat ook in de wereld gaande is, hoe we als mens met een crises omgaan.”

Als Oom Wanja begint zijn de spelers nog in hun normale kloffie. Dan ziet iemand: Er is publiek. De acteurs trekken hun kostuums aan en spelen het eerste bedrijf met overdreven enthousiasme. Maar dan begint in het tweede bedrijf plots het dak te lekken, vallen ze terug in de crisis. Ze proberen weer weg te vluchten, de realiteit met fictie weg te spelen, maar dan begint het water te hozen. Liliane: ”Ik wilde die dynamiek laten zien, willen wegvluchten, maar niet kunnen omdat je van de wereld bent.” Wegvluchten hoeft geen afleiding te zijn maar kan ook creëren worden, zet Liliane uiteen, en ze legt het verband met oefeningen die we bij Your Lab doen, waarin je reacties op gebeurtenissen lijfelijk onderzoekt. Dan kom je ineens midden in je vluchtgedrag terecht, raak je in het moment en kun je veel beter aanvoelen wat je moet doen.

Het fysiek maken van emoties en denkbeelden is een fascinatie van Liliane, daar stuurt ze haar acteurs ook op aan: “Ik vroeg tijdens de repetitie van Oom Wanja aan de acteurs of ze een stoel wilde gaan zitten en de leegte van de nacht te doorvoelen vanuit hun personage. Wat gebeurt er in je lijf, welke sensaties ervaar je. Ik zette vervolgens muziek op en liet de acteurs vanuit die ervaring bewegen. Dat laat ik dan een tijdje duren zodat ze los kwamen van ongemakkelijkheid en routine. We filmden alles en keken terug; welke fysieke bewegingen beelden de ambiguïteit uit waarnaar we op zoek zijn.”

Verstilling is een ander thema waar Liliane veel meer werkt: “Het lijkt alsof we zo overvallen worden door de actualiteit, dat we niet direct een antwoord hebben. De arts in Oom Wanja roept op een gegeven moment dat we de aarde kapot maken, en voegt eraan toe, ‘door een volslagen gebrek aan visie.’ Dan slaan die woorden bij hem naar binnen en blijft hij vijf minuten stil. Het lijkt alsof de acteur zijn tekst is vergeten, die indruk wekken de andere acteurs ook. Het publiek gelooft dat. Er ontstaat een gezamenlijke ervaring van spanning en niet-weten, waarin die ene zin na dendert.”

Fysiek emoties doorvoelen, verstillen en vertragen, en daardoor tot diepere lagen doordringen, dat is ook wat Liliane bij Your Lab als gasttrainer faciliteert. “Ik wil afpellen. Soms heb je een idee wat je mist in je leven, wat je graag verlangt, maar daar ligt altijd iets anders onder, en daaronder ligt weer iets anders. Daarvoor moet je naar binnen, denken en voelen combineren. Je lijf ervaren. Dan stuit je op essentiële bestaansvragen, waar plots heel veel mee lijkt samen te hangen. Als je dat te pakken hebt, kun je vrij gaan spelen.”

Liliane Brakema is gasttrainer in Your Lab. Ze begeleidt de sessie samen met componist Wessel Schrik. Je hoeft niet te kunnen acteren, niet te kunnen componeren, daar draait het niet om: we gebruiken bij Your Lab film, theater en muziek als werkvormen om de dieper liggende patronen van ons denken, voelen en handelen inzichtelijk te maken.